Zbiory Fonograficzne IS PAN
Zbiory Fonograficzne IS PAN to najstarsza i największa w Polsce i na świecie kolekcja dokumentalnych nagrań polskiej muzyki tradycyjnej. Zbiór źródeł przeznaczonych do badań naukowych liczy ok. 150 000 nagrań autentycznych wykonań pieśni i melodii instrumentalnych i ma status kolekcji specjalistycznej Instytutu Sztuki PAN. W zasobach Zbiorów Fonograficznych znajdują się dokumenty dźwiękowe i audiowizualne (wraz z towarzyszącą dokumentacją, tzw. „materiały nienagrane”) związane z polskimi tradycjami muzycznymi. W omawianym zbiorze znajdują się również nagrania mniejszości narodowych.
Zbiory Fonograficzne kontynuują bezpośrednio prace i dokumentację nieistniejących już placówek międzywojennych, zwłaszcza Regionalnego Archiwum Fonograficznego powstałego w 1930 r. na Uniwersytecie Poznańskim. Najstarsze nagranie przechowywane w Zbiorach Fonograficznych pochodzi z 1904 r. – jest to równocześnie najwcześniejsza znana rejestracja śpiewu tradycyjnego na ziemiach polskich. O historycznym walorze źródeł świadczy fakt, iż wielu spośród nagranych wykonawców to generacja drugiej połowy XIX w. – najstarsi nagrani wykonawcy urodzili się w 1854 r.!
W Zbiorach znajdują się nagrania zapisane na historycznych nośnikach, m.in. na wałkach fonograficznych Edisona, płytach, taśmach magnetycznych i taśmach filmowych. Współczesne nagrania realizowane są w technice cyfrowej.
Trzonem Zbiorów Fonograficznych, obejmujących swym zasięgiem obszar całej Polski, jest zespół archiwalny nagrań powstałych podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego w latach 1950–1954, zorganizowanej przez ówczesny Państwowy Instytut Sztuki. Przy technicznej stronie realizacji nagrań terenowych z Instytutem Sztuki podczas akcji współpracowało Polskie Radio. Cenny zespół archiwalny to nagrania z lat. 1945-1950 zrealizowany na płytach. Nagrań od drugiej połowy XX w. dokonywano również podczas studenckich obozów folklorystycznych oraz w ramach prac badawczych prowadzonych przez indywidualnych badaczy, zbieraczy i dokumentalistów – pracowników lub współpracowników Instytutu Sztuki. Zbiory są nadal powiększane o rejestracje dźwiękowe i audiowizualne realizowane w terenie.
Historia zbioru sięga okresu międzywojennego i wspomnianego Regionalnego Archiwum Fonograficznego, z którym związani byli – wówczas jako studenci profesora Łucjana Kamińskiego – Jadwiga i Marian Sobiescy, założyciele powojennego Zachodniego Archiwum Fonograficznego, które w 1946 r. weszło w strukturę Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej zaś w 1949 r. powołano Państwowy Instytut Sztuki. Sukcesywnie powiększane zbiory od 1954 r. znalazły ostateczną siedzibę w Warszawie, Instytut Sztuki zaś od 1959 r. pozostaje w strukturach Polskiej Akademii Nauk.
Kolekcja stanowi źródło materiału badawczego dla szerokiego grona naukowców i badaczy. Na podstawie transkrypcji nagrań ze Zbiorów Fonograficznych powstały, i wciąż powstają, liczne specjalistyczne prace, m.in. antologie pieśni ludowej różnych regionów kraju. Najważniejszą jest seria Polska Pieśń i Muzyka Ludowa – źródła i materiały, wydawana przez IS PAN pod redakcją prof. Ludwika Bielawskiego. Niezależnie, już w latach 50. XX w. wydawano liczne regionalne zbiory – wybory repertuaru – przeznaczone dla ruchu amatorskiego.
Z roku na rok powiększa się również kolekcja wydawnictw płytowych z serii „ISPAN Folk Music Collection” i "The Oldest Sounds Documents of Polish Traditional Music", zawierających wybór źródłowego materiału pochodzącego ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN. . Poszczególne płyty z tej serii honorowane były nagrodami w konkursie Polskiego Radia „Fonogram Źródeł”.
Digitalizacja
W 2004 r. Instytut Sztuki PAN rozpoczął digitalizację własnych Zbiorów Fonograficznych. Liczne przedsięwzięcia i projekty (realizowane także na arenie międzynarodowej) a także interdyscyplinarne prace badawcze, edytorskie i szeroko zakrojone kwerendy doprowadziły w 2014 r. do decyzji o realizacji w ramach prac w Zbiorach Fonograficznych długofalowego projektu Polska muzyka tradycyjna – dziedzictwo fonograficzne, którego celem jest tworzenie ogólnopolskiej bazy nagrań dokumentalnych polskiej muzyki tradycyjnej – bazy źródeł do badań nad polskim folklorem muzycznym. Jest to jednocześnie wskrzeszenie międzywojennej idei Centralnego Archiwum Fonograficznego lub Polskiego Archiwum Dźwiękowego a zarazem rodzaj drugiej ogólnopolskiej akcji zbierania źródeł fonograficznych polskiego folkloru muzycznego powstałych zwłaszcza w drugiej połowie XX w.
Niedaleką od realizacji jest również idea Akcji Zbierania Muzyki Tradycyjnej w XXI w.
Oprócz działań w specjalistycznym zakresie tworzenia, opracowania, deskrypcji i administracji cyfrowymi zasobami etnofonograficznymi Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki PAN współpracują z bibliotekami cyfrowymi i uczestniczą również w projektach z dziedziny Music Information Retrival łączącymi humanistykę cyfrową z nowoczesnymi nurtami badawczymi wykorzystującymi m.in. sztuczną inteligencję.
Bibliografia do historii i charakterystyki Zbiorów Fonograficznych IS PAN
Jacek Jackowski, Archiwa dźwiękowe – zasób i dostępność, w: Raport o stanie tradycyjnej kultury muzycznej, red. Weronika Grozdew-Kołacińska. Warszawa 2014: Instytut Muzyki i Tańca, s. 108-150.
Film o Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN: